Ауыр жарақаттарда, жараларда денеге зиянды әсер ететін көптеген факторлар туындайды: ауырсыну, қан жоғалту, зақымдалған тіндерде зиянды өнімдердің пайда болуы. Зиянды факторлардың ұзақ, үздіксіз әсер етуі сайып келгенде ағзаның қорғаныш мүмкіндіктерін әлсіретіп, қан айналымы, тыныс алу және зат алмасу бұзылыстары пайда болып, бір атпен біріктірілген – шок – сезімсіздік (ағылшын тілінде shok – соққы, контузия).
Осылайша, шок – бұл зардап шеккен адамның өміріне үлкен қауіп төндіретін дененің жарақатқа ауыр реакциясы. Кейде шок бірден, кейде – жарақаттан кейін 2 – 4 сағаттан кейін, жарақат салдарымен күресу нәтижесінде дененің қорғаныс күші таусылған кезде пайда болады.
Алғашқы көмек. Кез келген ауыр жарақат кезінде жедел және тиімді алғашқы көмек соққының алдын алады. Алайда, егер жараланған адам шокты дамытқан болса, онда оған бірінші кезекте жарақат түріне сәйкес келетін көмек көрсету керек, атап айтқанда: қан кетуді тоқтату, сынықты қозғалыссыздандыру және т.б. Содан кейін жараланған адамды көрпеге орап, жатқызады. көлденең күйде басын біршама төмен түсірген.
Егер жаралы шөлдесе, іш қуысы мүшелерінің зақымдалуына күдік болмаса, оған минералды су ішеді. Зардап шегушіні шок күйінде медициналық мекемеге жеткізу өте мұқият жүргізілуі керек.
Шоктың алдын алудың барлық шаралары бес принципке біріктірілген, атап айтқанда: тыныштық, жылу (бірақ қызып кету емес), ауырсынуды басу, сұйықтықтар (тек қан жоғалту және күйік үшін, бірақ ас қорыту жолдарының жарақаттары үшін ешқандай жағдайда) және тасымалдау.
Бұл принциптерді есте сақтау керек!
Жарақаттар тек шок тудыратын ауыр травматикалық факторлармен ғана емес, сонымен қатар күшті рухани импульстармен, ашулану сезімімен, таңданудан туындауы мүмкін. Адам өмірі әртүрлі рухани, сезімдік толқулардың кезектесіп тұруымен сипатталады, көбінесе қарама-қайшы. Бұл импульстарға әр адам әртүрлі жауап береді. Сезімталдығы жоғары, психикалық қозу, тітіркену, тіпті жеңіл жарақат алған адамдарда естен тану деп аталатын қысқа мерзімді бейсаналық жағдай байқалады.
Естен тану мәні – қозудан, ауырсынудан немесе жай ғана таза ауаның жетіспеушілігінен туындайтын мидың кенеттен қанмен қамтамасыз етілмеуі. Естен тану, мысалы, жабық бөлмедегі жиналыстарда тұрған адамдарда да болуы мүмкін. Бұл жағдайда естен танудың пайда болуы дененің қызып кетуіне байланысты.
Мидың жеткіліксіз қанмен қамтамасыз етілуі іш қуысының тамырларының кеңеюі нәтижесінде пайда болады, сондықтан олар қанның негізгі бөлігін церебральды аймақтан алады.
Бастапқы кезеңде естен тану есінеу, беттің ағаруы, маңдайдан суық тердің шығуы, тыныс алудың жеделдеуімен көрінеді. Содан есінен танып қалған адам кенет еденге құлап кетеді. Кейде сананың жоғалуы бұрынғы симптомдарсыз жүреді.
Әдетте есінен танып қалған адам тез қалпына келеді. Бұл тітіркену арқылы жеңілдетілуі мүмкін, атап айтқанда: зардап шегушінің бетінен ұрады, үстіне суық су құйылады немесе өткір иісі бар кез келген затты иіскеуге мүмкіндік беру арқылы мұрынның шырышты қабығын тітіркендіреді. Егер жәбірленуші ысқырықпен тыныс ала бастаса немесе тыныс алуды мүлдем тоқтатса, онда тілдің шегініп кеткенін тексеру керек. Тыныс алу және импульс тоқтағанда, бұл жүректің немесе мидың ауыр ауруының симптомы болуы мүмкін, қалпына келтіру шаралары қабылданады.
